گستره معانی و مفاهیم قرآن

  آیامعانى و مفاهیم قرآن گستره خاص دارد یا تمام علوم را در بر مى‏گیرد؟ 

قرآن - چنان که صاحب نظران گفته‏اند - چون دریایى عمیق است و هیچ کتابى را نمى‏توان با آن مقایسه کرد. یکى از نشانه‏هاى عمق قرآن کریم، تفاسیر مختلفى است که بر آن نگاشته‏اند. این در حالى است که نه تفاسیر گذشته توانسته‏اند از عهده تفسیر کامل آیات این کتاب مقدس بر آیند؛ نه تفاسیر معاصر مى‏توانند تمام معانى‏اش را کشف کنند و نه تفاسیر آیندگان خواهند توانست به درک عمیق آیات آن نائل آیند.امامان معصوم(ع) نیز در موارد مختلف به جایگاه رفیع قرآن اشاره کرده‏اند؛ براى نمونه در روایات چنین آمده است: «فضل القرآن على سائر الکلام کفضل اللّه على خلقه»؛ برترى قرآن به دیگر - بحارالأنوار، ج ۸۹، ص ۱۹.

سخنان مانند برترى خداوند بر مخلوق خود است.

تاریخ اسلام نشان مى‏دهد که قرآن در عرصه ‏هاى مختلف زندگى مسلمانان ظهور و نفوذ داشته است. بخشى از این عرصه ‏ها عبارت است از:

۱. معنوى و روحى‏

۲. عملى و اجتماعى‏

۳. علمى و نظرى‏

به نظر مى‏رسد بُعد اخیر، پرسش درباره «جامعیت قرآن» را در اذهان مسلمانان پدید آورده است. بسیارى از دانشمندان جامعیت قرآن را پذیرفته و در جهت اثبات آن دلیل‏هایى ارائه داده‏اند. پیش از تبیین برهان‏هاى این گروه، باید دانست دیدگاه طرفداران جامعیت قرآن به انواع زیر قابل تقسیم است:

۱. دیدگاه حداکثرى که به گستردگى قرآن در همه علوم و روش‏ها معتقد است.

این گروه از طرفداران جامعیت قرآن، قرآن را دربردارنده همه علوم نخستین و واپسین مى‏دانند. در نگاه آنان، قرآن همه مسائل جزئى و کلى و حتّى بسیارى دیگر از موضوعات مانند شیمى، فیزیک و... را شامل مى‏شود. اینان قرآن را جامع مسائلى مى‏دانند که مبین قوانین علوم نظرى و تجربى است. اسکندرانى و طنطاوى و ملامحسن فیض‏ - اشاره به دو کتاب معروف تفسیرى است که به شکل افراطى به مسائل علوم و تجربى پرداخته‏اند:

کشف الاسرارا النورانیه (اسکندرانى) و الجواهر فى تفسیر القرآن. (طنطاوى)

کاشانى و ابن‏کثیر در شمار این گروه جاى دارند. فیض کاشانى، پس از آن که دانش انسان را به دو - هفده گفتار در علوم قرآنى، ترجمه سید حسین حسینى، ۹۳ - ۹۸.

نوع جزئى و حسى و کلى و مطلق تقسیم مى‏کند، مى‏گوید: اکنون آن که کیفیت این نوع دانش (علم کلى) را مى‏داند، معنا و مفهوم آیه مبارک (و نزلنإ؛ علیک الکتاب تبیاناً لکل شى‏ء) را در مى‏یابد. چنین کسى به واقع گواهى مى‏دهد که همه دانش‏ها در قرآن کریم وجود دارد.

ابن کثیر نیز، پس از نقل کلام ابن مسعود درباره‏ - تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، ج ۲، ص ۵۰۳.

نهفته بودن همه علوم در قرآن، مى‏گوید: هر چه مردم در کارهاى دنیایى و دین و معیشت و عالم رستاخیز نیازمندند، در قرآن بیان شده است.

بى‏تردید اگر مراد ابن‏کثیر ظواهر کلمات قرآن باشد، قابل پذیرش نیست؛ زیرا امورى چون مسائل دقیق و جزئى ریاضى، شیمى، فیزیک و مانند آن در ظواهر قرآن به صورت شفاف بیان نگردیده است؛ ولى چنانچه مرادش نهفته بودن این دانش‏ها در مراتب گونه‏گون معانى و مفاهیم قرآن باشد، مى‏توان آن را پذیرفت.

۲. دیدگاه حداقلى، که تمامیت قرآن در ذکر کلیات و بیان ارزش‏ها را مى‏پذیرد.

طرفداران این نظریه قرآن را در محدوده توصیف جهان بینى و عقاید و بیان ارزش‏هاى جامع مى‏دانند و معتقدند طرح مسائل علمى با قدسى بودن دین سازگار نیست. محمد عزة دروزه و دکتر سروش در - تفسیر الحدیث، محمد عزة دروزه، ج ۶، ص ۹۱.

- فربه‏تر از ایدئولوژى، عبدالکریم سروش، ص ۴۸، ۵۸ و ۱۲۲.

شمار این گروه جاى دارند.

اکمال دین در نظر این گروه عبارت است از تبیین کامل امور معنوى و آخرتى و واگذاردن علوم انسانى و تجربى، از جمله شیوه حکومت به مردم. برخى در تأیید این نظریه گفته‏اند: افزودن سنّت‏ - مجله کیان، حبیب اللّه پیمان، شماره ۵، ص ۲۷ و ۲۸.

رسول اللّه(ص)، توجّه به سیره امامان(ع) و توسل به اجتهاد در کنار قرآن دلیل واضح کامل نبودن قرآن به شمار مى‏آید.

بى‏تردید این دیدگاه نمى‏تواند درست باشد؛ زیرا طرح مسائل علمى در راستاى هدایت و تربیت نفوس ضرورت دارد و به قدسى بودن زیان نمى‏رساند. از سوى دیگر، نقدپذیرى به دینى بودن موضوع آسیب وارد نمى‏کند؛ چنان که احکام شرعى به واسطه عنصر اجتهاد همیشه در معرض انتقاد قرار دارند. افزون بر این، مسائلى چون سنّت رسول اللّه(ص) و سیره ائمّه(ع) و اجتهاد از پایه‏هاى جامعیّت قرآن به شمار مى‏آیند؛ به عبارت دیگر، همه این‏ها از متن قرآن کریم الهام گرفته‏اند؛ آیاتى مانند (و ما اتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا) و - و آن چه را فرستاده او به شما داد، آن را بگیرید و از آن چه شما را باز داشت، باز ایستید. (حشر (۵۹ ): ۷ )

(أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و أولی الامر منکم) و - خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیاء امر خود را نیز اطاعت کنید. (نساء (۴ ): ۵۹ )

(إنما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا...) و (لکم فی‏ - ولىّ شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانى که ایمان آورده‏اند... (مائده (۵ ): ۵۵ )

رسول الله أسوة حسنة) و (و ما کان المؤمنون‏ - قطعاً براى شما در اقتدا به رسول خدا سرمشقى نیکوست. (احزاب(۳۳ ): ۲۱ )

لینفروا کافة فلو لا نفر من کلِّ فرقة منهم طائفة لیتفقَّهوا فی الدِّین...) و احادیثى مانند «انى تارک‏ - و شایسته نیست مؤمنان همگى (براى جهاد) کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه‏اى از آنان، دسته‏اى کوچ نمى‏کنند تا (دسته‏اى بمانند و) در دین آگاهى پیدا کنند. (توبه (۹ ): ۱۲۲ )

فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتى اهل بیتى فان تمسکتم بهما لن تضلوا و انهما لن یفترقا حتّى یردا على الحوض». بر نادرستى این نظر گواهى‏ - همانا من میان شما (مردم) دو شى‏ء گرانبها را به یادگار گذاشتم. کتاب خدا و عترت خود که اهل بیت من باشند، اگر پس از من به آن دو چنگ بزنید گمراه نخواهید شد: آن دو از هم جدانمى شوند تا با هم به حوض (بهشت) وارد مى‏شوند. (بحارالأنوار، ج ۲، ص ۱۰۰ )

مى‏دهند.

۳. دیدگاه اعتدالى که معتقد است قرآن کریم ضمن بیان کلیات و اصول و قواعد ارزشى و نگرشى، برخى از روش‏هاى سرنوشت ساز و موثر در هدایت را نیز تبیین مى‏کند. طرفداران این نظریه، چنان باور - مجله معرفت، ناصر مکارم شیرازى، شماره ۵، ص ۴.

دارند که قرآن اصول و ارزش‏هایى را مطرح کرده است که مى‏توان بر اساس آن یک نظام حقوقى و سیاسى و اجتماعى و پیام‏هاى ارزشى مبتنى بر یک مکتب روان‏شناسى و جامعه‏شناسى را استخراج کرد. بنابراین، قرآن از زاویه‏اى خاص بیانگر همه چیز است. جامعیت و شمول قرآن در گستره دیدگاه‏هاى علمى چنان است که در خصوص تک گزاره‏هاى آن سخنى ندارد و اثباتاً یا نفیاً موضع‏گیرى نمى‏کند.

در این میان، برخى از مفسران مانند علامه طباطبایى و دیگران، جامعیت قرآن را در قلمرو - تفسیر المنار، شیخ محمد عبده، ج ۷، ص ۳۹۴ و ۳۹۵.

هدایت و تربیت تفسیر کرده‏اند. او در این باره مى‏نویسد: «آنچه ملاک است و کوتاهى را از جانب قرآن منتفى مى‏سازد، این است که قرآن تمام مطالب لازم در حوزه هدایت و سعادت را همراه دارد و در این زمینه از هیچ کوششى فروگذار نکرده است».

- تفسیر المیزان، علامه طباطبایى، ج ۷. (ذیل آیه ۳۷ سوره انعام)

گروهى از پژوهشگران مانند استاد حسن زاده آملى جامعیت را براساس فهم زبان قران و ذوبطون بودن آن معنا کرده‏اند. او مى‏نویسد: «کلمه مبارکه‏ - انسان و قرآن، حسن حسن زاده آملى، ص ۹

 «کلّ شى» چیزى را فروگذار نکرده است. پس چیزى نیست که قرآن تبیان آن نباشد. ولى قرآن در دست انسان زبان فهم، تبیان کلى شى و زبان کلمات اللّه بى‏انتها است. این انسان زبان فهم راسخ در علم است.»

گروهى نیز جامعیت را در حوزه شرع و احکام آن محدود ساخته‏اند. عالمانى چون فخر رازى، - تفسیر فخر رازى، ج ۱۲، ص ۲۱۵ - ۲۱۸.

طبرسى چنان اعتقاد دارند که جامعیت قرآن در - مجمع البیان، طبرسى، ج ۶، ص ۱۹۰.

محدوده دین و شرع معنا مى‏یابد؛ زیرا بیان دین و احکام جز از ناحیه قرآن امکان‏پذیر نیست.