دخان 44

ســوره دخـان (دود)  

 این سوره شامل مراتب زیر است:

- بیان عظمت قرآن

- توحید و یگانگى خدا

- سرنوشت کفار و کیفر دردناک آنها.

- عبرتهاى آموزنده از ذکر سرگذشت موسى و بنى اسرائیل.

- قیامت و عذاب دردناک دوزخیان و پاداش پرهیزکاران .

- هدف آفرینش و خلقت آسمان و زمین.  

     این سوره نیز جزء سوره هاى حوامیم است چون با کلمه «حم» آغاز شده است. نام این سوره از آیه دهم آن گرفته شده است که سخن از «دخان مبین» به میان آمده است و سوره بنام دخان نامگذارى شده است. 

     دخان به معنى دود است و منظور از دخان مبین همان دود غلیظى است که در پایان جهان و در آستانه قیامت صفحه آسمان را مى پوشاند و نشانه فرا رسیدن لحظات آخر دنیا و سرآغاز عذاب الیم الهى براى ظالمان و مفسدان است.    

   «در اینکه منظور از دخان ( دود ) که در این آیات به عنوان نشانه‏اى از عذاب الهى مطرح شده است چیست ؟ در میان مفسران گفتگو است ، و در اینجا دو نظریه عمده وجود دارد :

1 -اشاره به مجازاتى است که کفار قریش در عصر پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) به آن مبتلا شدند ، زیرا حضرت در حق آنها نفرین کرد و عرضه داشت اللهم سنین کسنى یوسف ! خداوندا سالهاى قحطى و خشکى را همانند سالهاى زمان یوسف دامن‏گیر آنها کن!.

بعد از این ماجرا چنان قحطسالى در محیط مکه رخ داد که از گرسنگى و تشنگى هنگامى که به آسمان نگاه مى‏کردند گوئى در میان آنها و آسمان دود و دخانى وجود داشت ، کار آنقدر بر آنان سخت شد که مردارها و استخوانهاى حیوانات مرده را مى‏خوردند .

خدمت پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) آمدند و گفتند : اى محمد ! تو به ما دستور صله رحم مى‏دهى در حالى که خویشاوندان تو در این ماجرا نابود شدند ، اگر این عذاب از ما برطرف گردد ما ایمان خواهیم آورد).

پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) در حق آنها دعا کرد ، فراوانى و نعمت نصیبشان شد و بلا و عذاب برطرف گردید ، اما از این ماجرا عبرت نگرفتند و باز به سوى کفر برگشتند.

مطابق این تفسیر بطشه کبرى که مجازات سخت و سنگین است به معنى ماجراى جنگ بدر گرفته شده که این گروه مشرک ضربات سنگین و خرد کننده‏اى را در جنگ بدر از مسلمانان دریافت داشتند ! .

طبق این تفسیر دخانى در حقیقت وجود نداشته ، بلکه آسمان در نظر مردم گرسنه و تشنه تیره و تار جلوه مى‏کند ، بنابر این ذکر دخان در اینجا جنبه مجازى دارد ، و اشاره به آن حالت سخت و دردناک است.

بعضى گفته‏اند اصولا در ادبیات عرب دخان کنایه از شر و بلاى فراگیر است.

بعضى دیگر معتقدند به هنگام خشکسالى و کمى باران گرد و غبار تیره و تارى معمولا صفحه آسمان را مى‏پوشاند که از آن در اینجا تعبیر به دخان شده است، زیرا باران است که گرد و غبارها را فرو مى‏نشاند و هوا را صاف مى‏کند.

با تمام این اوصاف ذکر کلمه دخان طبق این تفسیر جنبه مجازى خواهد داشت.

2 -منظور از دخان مبین همان دود غلیظى است که در پایان جهان و در آستانه قیامت صفحه آسمان را مى‏پوشاند ، و نشانه فرا رسیدن لحظات آخر دنیاست و سرآغاز عذاب الیم الهى براى ظالمان و مفسدان است.

در اینجا این گروه ستمگر از خواب غفلت بیدار مى‏شوند و تقاضاى رفع عذاب و بازگشت به زندگى عادى دنیا مى‏کنند که دست رد به سینه آنها زده مى‏شود.

مطابق این تفسیر دخان معنى حقیقى خود را دارد ، و مضمون این آیات همان است که در آیات دیگر قرآن آمده که گنهکاران و کافران در آستانه قیامت یا در خود قیامت تقاضاى برطرف شدن عذاب و بازگشت به دنیا مى‏کنند ولى از آنها پذیرفته نمى‏شود.

تنها مشکلى که این تفسیر دارد این است که با جمله انا کاشفوا العذاب قلیلا انکم عائدون : ما کمى عذاب را برطرف مى‏سازیم اما شما بار دیگر باز مى‏گردید سازگار نیست ، چرا که در پایان جهان یا در قیامت مجازات الهى تخفیف نمى‏یابد تا مردم به حالت کفر و گناه بازگردند.

اما اگر این جمله را به صورت یک قضیه شرطیه معنى کنیم هر چند کمى مخالف ظاهر است مشکل برطرف مى‏شود ، زیرا مفهوم آیه چنین مى‏شود : هر گاه ما کمى عذاب را از اینها برطرف کنیم باز راه نخست را پیش مى‏گیرند که در حقیقت شبیه آیه 28 سوره انعام است و لو ردوا لعادوا لما نهوا عنه : اگر آنها به دنیا بازگردند باز اعمالى را که از آن نهى شدند تکرار مى‏کنند .

از این گذشته تفسیر البطشة الکبرى ( مجازات سخت و سنگینى ) به حوادث روز بدر بعید به نظر مى‏رسد ، اما با مجازاتهاى قیامت کاملا متناسب است.

شاهد دیگر براى تفسیر دوم روایاتى است که از شخص پیامبر اسلام (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) نقل شده که دخان را تفسیر به دودى کرده که در آستانه رستاخیز جهان را فرا مى‏گیرد ، مانند روایتى که حذیفه بن یمان از پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) نقل مى‏کند که چهار چیز را از نشانه‏هاى نزدیک شدن قیامت ذکر فرمود : اول ظهور دجال و دیگر نزول عیسى ، و سوم آتشى که از قعر سرزمین عدن برمى‏خیزد و دود .

حذیفه سؤال مى‏کند : یا رسول الله (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) و ما الدخان فتلا رسول الله (ص ‏) فارتقب یوم تاتى السماءبدخان مبین ، یملا ما بین المشرق و المغرب ، یمکث اربعین یوما و لیلة ، اما المؤمن فیصیبه منه کهیئة الزکمة ، و اما الکافر بمنزلة السکران یخرج من منخریه و اذنیه و دبره.

اى رسول خدا ! منظور از این دخان چیست ؟ پیامبر (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) در پاسخ آیه شریفه فارتقب یوم تاتى السماء بدخان مبین را تلاوت فرمود ، سپس افزود : دودى است که میان مشرق و مغرب را پر مى‏کند و چهل شبانه روز باقى مى‏ماند ، اما مؤمن حالتى شبیه زکام به او دست مى‏دهد ، و اما کافر شبیه مست خواهد شد ، و دود از بینى و گوشها و پشت او بیرون مى‏آید .

در حدیث دیگرى از ابو مالک اشعرى از رسول خدا (صلى‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم‏) آمده است : ان ربکم انذرکم ثلاثا : الدخان یاخذ المؤمن منه کالزکمة ، و یاخذ الکافر فینفخ حتى یخرج من کل مسمع منه ، و الثانیة الدابة ، و الثالثة الدجال : پروردگار شما ، شما را به سه چیز انذار کرده است : دخان ( دود ) که اثرش در مؤمن همچون زکام است ، و اما کافر تمام جسمش باد مى‏کند و دود از تمام منافذ بدنش بیرون مى‏آید ، و دوم دابة الارض ، و سوم دجال.

شبیه همین معنى در مورد دخان از ابو سعید خدرى از پیغمبر اکرم نقل شده است.

در روایاتى که از طرق اهل بیت نقل شده نظیر همین تعبیرات بلکه مشروحتر دیده مى‏شود : از جمله در روایتى از امیر مؤمنان على (علیه‏السلام‏) مى‏خوانیم که مى‏گوید رسول خدا فرمود : عشر قبل الساعة لابد منها : السفیانى ، و الدجال ، و الدخان ، و الدابة ، و خروج القائم (علیه‏السلام‏) ، و طلوع الشمس من مغربها ، و نزول عیسى ، و خسف بالمشرق و خسف بجزیرة العرب ، و نار تخرج من قعر عدن تسوق الناس الى المحشر : ده نشانه است که قبل از قیامت به هر حال ظاهر مى‏شود سفیانى ، دجال ، دخان ، دابة الارض ، قیام حضرت مهدى (علیه‏السلام‏) ، طلوع آفتاب از مغرب ، نزول عیسى ، زلزله فرو برنده‏اى در مشرق ، و زلزله‏اى همانند آن در جزیرة العرب ، و آتشى که از اعماق عدن برمى‏خیزد و مردم را به سوى محشر مى‏راند. از مجموع آنچه 

 گفته شد نتیجه مى‏گیریم که تفسیر دوم مناسبتر است.» (تفسیر نمونه ج : 21ص :164-162)

    بنابراین در آنروز دودى کشنده همه آسمانها را فرا میگیرد و وحشت و اضطراب تمام وجود انسانها را فرا مى گیرد آنچه در این میان مهم است وحشت و اضطراب ظالمان و مفسدان است و آن زمان پرده هاى غفلت از مقابل چشمشان کنار مى رود و به اشتباه بزرگ خود واقف میشوند که در آن زمان دیگر هر گونه عذرخواهى و پشیمانى سودى ندارد و خداوند به سینه آنها دست رد   مى زند چرا که تا آن زمان به مرور خداوند امتهاى قبل را مورد عذاب قرار داد و بعضى را مورد لطف و رحمت قرار داد و رسولان خدا امت خود را هشدار داده و آگاه کردند که دیگر در آن زمان حجتى‏ براى کسى‏نیست که درمقام عذرخواهى و پشیمانى درآید و این انتقامى است از جانب خدا.

      با توجه به اهمیت موضوع و اینکه اشاره شده است به یکى از علامتهاى آغازین قیامت که آنروز به حق است و عظمت بارى تعالى را نشانگر است تحت عنوان «دخان» به معنى دود نامگذارى شده است.

                                     

                                      برای ارائه نظرات خود اینجا را کلیک کنید